Rzętkowski Stanisław Marek, wg niektórych nekrologów: Stanisław Marian lub Stanisław Maria (1843–1897), dramatopisarz, poeta, nowelista, publicysta, tłumacz. Ur. 24 IV w Warszawie, był synem Juliana, urzędnika Banku Polskiego, oraz Marianny z Burakowskich, 1. v. Piaseckiej.
R. uczęszczał do warszawskiego gimnazjum gubernialnego, które ukończył w r. 1865. Wówczas «marzył czas jakiś o pracy wśród ludu i w tym celu chwycił się rolnictwa» („Wiek” 1897 nr 231), wnet jednakże wrócił do Warszawy i w r. 1865 zapisał się na Wydz. Filologiczno-Historyczny Szkoły Głównej, na którym studiował do r. 1867 (studiów nie ukończył). Równocześnie kształcił się w muzyce; był uczniem Apolinarego Kątskiego i Adama Münchheimera. Od r. 1862 współpracował z „Kurierem Niedzielnym” (który również w l. 1862–5 współredagował), „Pszczołą”; drukowane tam swoje wiersze podpisywał pseud. Florian. Jeden z nich zwrócił uwagę redaktora „Tygodnika Ilustrowanego” Ludwika Jenikego, który umożliwił młodemu autorowi druk w swoim piśmie, a pod koniec r. 1865 przekazał funkcję sekretarza redakcji i pomocnika redaktora; funkcję tę sprawował R. do końca r. 1885.
Początkowo R. ogłaszał głównie wiersze („Tygodnik Ilustrowany”, „Bluszcz”, „Wędrowiec”, „Przyjaciel Dzieci” i in.), które – podobnie jak utwory innych epigonów romantyzmu – wywołały ostre ataki młodych pozytywistów w „Przeglądzie Tygodniowym” (artykuł Adama Wiślickiego „Groch na ścianę” 1867 nr 49). Sam R. odcinał się od tego epigonizmu, ale krytykował także «poziomy realizm» i dowodził, że poezja nie powinna być «ani mrzonką, ani fotografią życia, ale czymś środkującym między jednym a drugim» (Pogadanka o rzeczach literackich i artystycznych, „Tyg. Ilustr.” 1871 nr 200, Pogadanka o rzeczach literackich, artystycznych i naukowych, tamże 1874 nr 315).
Z początkiem r. 1867 R. ogłosił w „Bluszczu” pisany białym jedenastozgłoskowcem dramat w 1 akcie Livia Quintilla; akcja została osadzona w starożytnym Rzymie, ale – co podkreślał autor – «nie na wątku historycznym osnuta». Sztuką zainteresowała się Helena Modrzejewska i spowodowała wystawienie jej w teatrze krakowskim (5 V 1868), sama kreując rolę tytułową. Był to największy sukces literacki R-ego. Livię wystawiono także w Warszawie (1869) w równie świetnej obsadzie i jeszcze po latach powtarzano: w Warszawie (1885), Lwowie (1890), Lublinie (1891) i osobno wydano (W. 1886); wg niej ułożył Zygmunt Noskowski operę „Liwia” (z librettem Ludomiła Germana). Dla współczesnych R. pozostał autorem Livii; nie dostały się już na scenę inne jego, drobne zresztą, utwory dramatyczne o tematyce przeważnie współczesnej, które ogłaszał w czasopismach (Siłą wspomnień. Urywek sceniczny w 1 odsłonie, „Wędrowiec” 1869, Naszyjnik brylantowy. Obrazek sceniczny w 1 akcie, tamże 1870, Z chwili szału. Fragment dramatyczny, „Echo Muzycz. i Teatr.” 1884 i odb., Na próżno. Intermezzo dramatyczne w 1 akcie, „Życie” 1889). Podobnie w czasopismach utonęły jego liczne opowiadania, a nadto «szkic powieściowy» Na czerwonym zaścianku („Kur. Poranny” 1877–8) oraz powieść współczesna Panna Melania („Tyg. Mód i Powieści” 1892). Tylko kilka opowiadań zebrał w osobnym tomie Spomiędzy ludzi. Szkice z natury (W. 1892), niechętnie zresztą przyjętym przez krytykę. R. napisał także – wespół z Aurelim Urbańskim – libretto do operetki Stanisława Dunieckiego „Odaliski” (wyst. Kr. 9 I 1866).
Wedle zgodnej na ogół opinii współczesnych talent literacki R-ego zniszczyła bardzo intensywna praca dziennikarska. Od r. 1874 pisał cotygodniowe kroniki w „Tygodniku Ilustrowanym”. Do tegoż rodzaju należały cenione ówcześnie Listy ze Starego Miasta drukowane w „Gazecie Warszawskiej” (1888). Przez wiele lat był także R. sprawozdawcą teatralnym, muzycznym i literackim. Recenzje jego znaleźć można we wszystkich niemal dziennikach warszawskich („Kurier Warszawski”, „Kurier Poranny”, „Kurier Codzienny”, potem „Wiek”, „Gazeta Polska”), a nadto – poza „Tygodnikiem Ilustrowanym” – w „Biesiadzie Literackiej”, „Echu Muzycznym, Teatralnym i Artystycznym”, „Tygodniku Mód i Powieści” i in. Należał też do współpracowników „Encyklopedii ogólnej wiedzy ludzkiej” (1872–7).
Od 1 VII 1885 R. należał do komitetu redakcyjnego „Świtu”, później był krótko kierownikiem literackim „Echa Muzycznego, Teatralnego i Artystycznego”, a od czerwca 1888 objął po Zenonie Przesmyckim kierownictwo literackie warszawskiego „Życia” i sprawował je do grudnia 1890. Usiłował godzić konserwatyzm z nowatorstwem i obniżał poziom pisma. Ok. jesieni 1890 był też sekretarzem redakcji „Wieku”; w tym także czasie objął redakcję „Tygodnika Mód i Powieści” i wszedł do redakcji „Przyjaciela Dzieci”. Przez dłuższy czas redagował ponadto „Kalendarz Warszawski” Józefa Ungra. Interesował się również estetyką, kilka rozprawek z tej dziedziny ogłosił np. w l. 1869–70 w „Wędrowcu”. Zainteresowania te pozwoliły mu przez 6 lat w l. siedemdziesiątych (i później?) wykładać estetykę w warszawskim Instytucie Muzycznym.
R. uprawiał także twórczość przekładową: oddzielnie wydał kilka tłumaczeń powieści dla młodzieży (m. in. T. Mayne-Reida „Pobyt w pustyni” W. 1873, J. Verne’a „Zima pośród lodów” W. 1880) oraz tłumaczenie „Manfreda” G. G. Byrona (Kołomyja 1885); spośród innych wymienić należy fragmenty „Makbeta” i „Romea i Julii” W. Szekspira („Wędrowiec” 1866, 1869, „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1888) oraz bajki J. La Fontaine’a („Wędrowiec” 1868). W jego przekładzie wystawiono (Kraków 1880) komedię V. Sardou „Daniel Rochat”. Do wierszy R-ego komponowali muzykę: Kazimierz Kratzer, Piotr Maszyński, Zygmunt Noskowski. Na kilka lat przed śmiercią R., tknięty paraliżem, zaprzestał działalności literackiej. Zmarł w Warszawie 8 X 1897 i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.
R. był żonaty z Teklą z Paschalisów-Jakubowiczów (1848–1929), miał z nią syna Kazimierza (zob.) i dwie córki nauczycielki.
Estreicher w. XIX, Wyd. 2, VI 113; Nowy Korbut, XV (wykaz pseudo- i kryptonimów, bibliogr.); Bibliogr. dramatu pol., II; Bibliogr. filozofii pol. 1865–95; Literatura Pol. Enc., II (S. Fita); – Bednarski T. Z., Rzętkowski Stanisław Marek, „Zesz. Prasoznawcze” 1973 nr 4 s. 102; Biernatowie A. i B., Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1980 I poz. nr 1070: Chmielowski P., „Jednemu szydła golą…” S. M. Rzętkowski, „Nowa Reforma” 1902 nr 75; Echa warsz., „Przegląd Tyg.” 1897 nr 42; [Gawalewicz M.] M. G., Ś. p. Stanisław Marek Rzętkowski, „Tyg. Illustr.” 1897 nr 42 (fot.); Kmiecik Z., Prasa warszawska w l. 1886–1904, W. 1989; [Korotyński W.] Wł. k., Ś. p. St. M. Rzętkowski, „Kur. Warsz.” 1897 nr 278; Korzeniewska E., „Życie”, w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 5 I, 214–18; Krajewska W., Recepcja literatury angielskiej w Polsce w okresie modernizmu, Wr. 1972; „Kurier Warszawski”. Książka jubileuszowa, W. 1890 (fot. na s. 481, bibliogr.); Lipski J. J., Warszawscy „Pustelnicy” i „Bywalscy”, W. 1973 I (fot.); Piber A., Droga do sławy, W. 1982; Wóycicki K., Walka na Parnasie i o Parnas, W. 1928 Cz. I; – Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 3, 6; Gomulicki W., Warszawa wczorajsza, W. 1961; Hoesick F., Powieść mojego życia, Wr. 1959 I 81–2; Jenike L., Ze wspomnień, W. 1910 II 53–4; Kalendarz polityczny na r. 1843 wydawany […] przez Fr. Radziszewskiego, W. 1843 (o ojcu R-ego); Konopnicka M., Korespondencja, Wr. 1973–5 III–IV; Korespondencja Karola Estreichera z Marią i Felicjanem Faleńskimi, Wr. 1957; [Rajchman A.] Al. R., Ś. p. Aureli Urbański, „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1901 nr 24 s. 282; Szkoła Główna Warsz. Mater., I 275, 299; [Wiślicki A.], Groch na ścianę, „Przegl. Tyg.” 1867 nr 49; Album teatralne, I, W. 1897; „Czas” 1897 nr 232; „Kur. Warsz.” 1897 nr 278, 279, 281; „Wiek” 1897 nr 231; – B. Narod.: rkp. 7824 (listy R-ego); B. Ossol.: rkp. 3298 (listy R-ego); B. PAN w Kr.: 1881 t. 6 (listy R-ego); IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara).
Rościsław Skręt